W świetle polskiego prawa istnieje kilka rodzajów testamentów. Najpopularniejszymi z nich są testament własnoręczny oraz notarialny. Istnieje jednak możliwość wyrażenia ostatniej woli w formie ustnej. Jakie warunki muszą zostać spełnione, aby tego rodzaju oświadczenie odniosło skutki prawne?
Kiedy można sporządzić testament ustny?
Zgodnie z obowiązującym prawem testament ustny można sporządzić, jeżeli istnieje obawa śmierci testatora. W myśl art. 952 § 2 Kodeksu cywilnego (KC) w takim przypadku nie jest potrzebna obecność urzędnika państwowego, jak ma to miejsce przy testamencie alograficznym. Wystarczy jedynie obecność trzech świadków.
Żeby jednak móc sporządzić testament ustny, muszą zostać spełnione przewidziane prawem warunki. Chodzi tutaj o następujące sytuacje:
- istnieje obawa rychłej śmierci spadkodawcy albo jeżeli wskutek szczególnych okoliczności zachowanie zwykłej formy testamentu jest niemożliwe lub bardzo utrudnione, spadkodawca oświadczył ostatnią wolę ustnie przy jednoczesnej obecności co najmniej trzech świadków,
- treść testamentu ustnego spisano przed upływem roku od jego złożenia i podpisana przez spadkodawcę i dwóch świadków albo przez wszystkich świadków;
- jeżeli testament ustny nie został spisany, istnieje możliwość stwierdzenia jego treści, przesłuchując przed sądem co najmniej dwóch świadków testamentu – konieczne jest jednak, aby zrobić to w ciągu sześciu miesięcy od śmierci spadkodawcy.
Testament ustny ma taką samą moc prawną jak testament własnoręczny czy też notarialny.
Czym jest obawa śmierci testatora oraz inne okoliczności utrudniające lub uniemożliwiające sporządzenie zwykłego testamentu?
Pojęcie obawy śmierci testatora nie zostało zdefiniowane w przepisach. Z pomocą przychodzi jednak orzecznictwo sądowe. W tym kontekście warto zwrócić uwagę na uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 7 stycznia 1992 r. (sygn. akt III CZP 135/91). Otóż stwierdzono w niej, że obawa rychłej śmierci spadkodawcy istnieje nie tylko wtedy, gdy jego stan zdrowia w chwili sporządzania testamentu sam przez się lub w powiązaniu z innymi okolicznościami, jak z podeszłym wiekiem albo z przewlekłym schorzeniem, czynił tę obawę realną w świetle doświadczenia życiowego, a zwłaszcza wiedzy lekarskiej, lecz także w sytuacji jedynie subiektywnego przekonania spadkodawcy co do rychłego jego zgonu.
Ponadto Sąd Najwyższy wyraził pogląd, iż w stanach chorobowych, które nieuchronnie prowadzą do zgonu chorego, ustawową przesłankę obawy rychłej śmierci można uznać za spełnioną wówczas, gdy w stanie zdrowia następuje nagłe pogorszenie lub pojawiają się nowe rokowania wskazujące na nadzwyczajną bliskość czasową śmierci spadkodawcy (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 25 lipca 2003 r., sygn. akt V CK 120/02).
Jeżeli zaś chodzi o inne okoliczności utrudniające lub uniemożliwiające sporządzenie zwykłego testamentu, problem ten został wyjaśniony w postanowieniu Sądu Najwyższego z dnia 27 lutego 2013 roku (sygn. akt IV CSK 380/12). Otóż w orzeczeniu tym przyznano, iż obejmują one zarówno zdarzenia nadzwyczajne, powszechnie burzące ustalony porządek (np. powódź, przerwanie komunikacji), jak i wywołane przyczynami odnoszącymi się do osoby testatora, które uzasadniają trudną do pokonania przeszkodę. Chodzi tu również o takie sytuacje, w których ze względu na stan fizyczny, psychiczny, stopień rozeznania i umiejętności w odniesieniu do pisma i formułowania tekstu oraz skorzystania z usług właściwych podmiotów, nie ma podstaw do przyjęcia, że zostanie dochowana zwykła forma testamentu.
Świadkowie testamentu ustnego
Jak już wcześniej zostało wspomniane, prawo wymaga obecności świadków przy sporządzaniu testamentu ustnego. Istnieją jednak pewne ograniczenia w tym zakresie, które powodują, że nie każdy może pełnić taką funkcję. Otóż świadkiem nie może być osoba, która:
- nie ma pełnej zdolności do czynności prawnych (jest niepełnoletnia lub ubezwłasnowolniona);
- jest niewidoma, głucha lub niema;
- nie może czytać i pisać;
- nie włada językiem, w którym spadkodawca sporządza testament;
- została skazana prawomocnie wyrokiem sądowym za fałszywe zeznania.
Istnieje jeszcze inna kategoria osób, które nie mogą być świadkami. Chodzi tutaj mianowicie o osoby, dla których przewidziano w testamencie jakąś korzyść. Co więcej, funkcji świadka nie mogą pełnić również małżonek testatora, jego krewni lub powinowaci pierwszego i drugiego stopnia oraz osoby pozostające z nią w stosunku przysposobienia.
Testament ustny nie powinien być traktowany jako alternatywa dla innego rodzaju testamentów – głównie własnoręcznego oraz notarialnego. Żeby można go było sporządzić, konieczne jest bowiem spełnienie warunków przewidzianych przez prawo. Co więcej, nierzadko jest on powodem konfliktów rodzinnych, które znajdują swój finał w sądzie.